naczelnik

Po przegranej wojnie w obronie Konstytucji 3 maja państwo polskie znalazło się w trudnej sytuacji. W wyniku drugiego rozbioru w granicach kraju pozostała już niewielka część dawnej, potężnej Rzeczypospolitej, zdana na łaskę zaborców. Caryca Rosji Katarzyna II coraz wyraźniej skłaniała się do jej likwidacji. Król Stanisław August Poniatowski, po przyłączeniu się do konfederacji targowickiej, utracił poważanie wśród większości poddanych. Znaczna część Polaków jednak nie pogodziła się z klęską i uznała, że należy podjąć walkę zbrojną o odzyskanie niepodległości. Rozpoczęto przygotowania do powstania. Ważną rolę w nich odegrała emigracja polityczna, która zgromadziła się w Saksonii. Podjęto również konspiracyjne działania w kraju.

24 marca 1794 r. rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie. Zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi, odniesione przez powstańców pod Racławicami, stało się impulsem do rozszerzenie się insurekcji – została wyzwolona Warszawa i Wilno. Niestety, w czerwcu wojska polskie poniosły klęskę pod Szczekocinami w walce z połączonymi armiami Rosji i Prus. Po dostaniu się Kościuszki do niewoli podczas bitwy pod  Maciejowicami, nowym Naczelnikiem powstania został Tomasz Wawrzecki. 4 listopada 1794 r. feldmarszałek Aleksander Suworow szturmem zdobył Pragę, dokonując rzezi ludności cywilnej.

Po kapitulacji Warszawy powstańcze wojska poddały się 18 listopada 1794 r. pod Radoszycami.
Wg słów Katarzyny  "dla zapobieżenia temu, aby z popiołów powstał nowy płomień"
w 1795 r. Rosja, Prusy i Austria podpisały traktat rozbiorowy. Stanisław August został zmuszony do wyjazdu do Grodna, gdzie w listopadzie 1795 r. abdykował. Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć.

Po przegranej wojnie polsko-rosyjskiej Kościuszko w grudniu 1792 r. wyjechał do Saksonii, gdzie wraz z m.in. Hugonem Kołłątajem przygotowywał plany powstania w Polsce. Sprzymierzeńcem w tej walce miała być Francja, dlatego w  imieniu znajdujących się na emigracji zwolenników Konstytucji 3 maja Kościuszko prowadził w Paryżu negocjacje z francuskimi władzami rewolucyjnymi. Został bardzo dobrze przyjęty a Zgromadzenie Narodowe uhonorowało go tytułem Obywatela Francji w uznaniu zasług na rzecz walki o wolność. Niestety, misja Kościuszki nie zakończyła się sukcesem, a on sam nie uzyskał od władz francuskich wiążących deklaracji.

Niedługo po dostaniu się do niewoli Kościuszko wraz ze swoim sekretarzem Julianem Ursynem Niemcewiczem i adiutantem majorem Stanisławem Fiszerem, zostali odesłani do twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Więźniów poddano tam uciążliwemu śledztwu. Niewyleczone rany, napięcie nerwowe spowodowały załamanie psychiczne Kościuszki. Został przeniesiony do Pałacu Marmurowego i otoczony lepszą opieką medyczną. Tam odwiedził go następca zmarłej Katarzyny II, car Paweł I, zapowiadając uwolnienie wszystkich więzionych Polaków.

Ceną za wolność osobistą i uwolnienie tysięcy Polaków, zesłanych bądź wcielonych do rosyjskiego wojska, było złożenie przez Kościuszkę wiernopoddańczej przysięgi carowi. Kościuszko odmówił przyjęcia majątku ziemskiego, przyjął zaś 12 000 rubli ofiarowane na koszty podróży do Stanów Zjednoczonych. W grudniu 1796 roku  w towarzystwie  Juliana Ursyna Niemcewicza opuścił Petersburg.