Szlachcic

Polska w 2 poł. XVIII w.

Po podwójnej elekcji i ingerencji wojsk rosyjskich w 1733 r. na tronie Rzeczypospolitej zasiadł August III Sas. Polska połączona od 1697 r. unią personalną z Saksonią, zniszczona wojną północną, odczuwająca skutki wojny siedmioletniej choć formalnie nie brała w niej udziału, stała się terenem ingerencji sąsiadów. Rosja, kierowała swoją ekspansję na zachód. Agresywne Prusy, dążyły do przyłączenia terytorium dzielących ich państwo Prus Królewskich.

Spowodowało to chaos polityczny i gospodarczy w Rzeczypospolitej. Władza centralna uległa osłabieniu, większość sejmów kończyła się zerwaniem. Wszystko to spowodowało, że w kręgach elity szlacheckiej dorastało przekonanie o konieczności reform.

W połowie XVIII w. dały się zauważyć zmiany przede wszystkim w kulturze. Sprzyjały temu idee oświecenia. Stanisław Konarski w 1740 r. opracował nowy program nauczania i założył szkołę dla szlachty - Collegium Nobilium . Biskupi Andrzej i Jóżef Załuscy przekazali społeczeństwu swój księgozbiór - ok. 300 tys. voluminów. Powstawały pierwsze projekty naprawy ustroju, uaktywniło się stronnictwo reformatorskie. poprawiała się się sytuacja gospodarcza, zgodnie z powiedzeniem za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa. W 1764 r. w obecności wojsk rosyjskich wyniesiono na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego. Większość szlachty nie darzyła króla zaufaniem. Mimo to zaproponowany przez niego program reform zaczęto wprowadzać już w 1764 r.

Obawa przed realizacją zbyt postępowych reform wywołała ingerencję Rosji i Prus. Pod ich naciskiem sejm uchwalił prawa kardynalne, utrwalające podstawowe zasady ustroju państwa. W odpowiedzi na te wydarzenia w 1768 r. w miejscowości Bar zawiązano konfederację w obronie niepodległości, przeciwko królowi i ingerencji carycy Katarzyny II. Walki konfederatów z wojskiem rosyjskim trwały cztery lata i zakończyły się klęską. W 1772 r. wykorzystały to Rosja, Prusy i Austria i dokonały pierwszego rozbioru Polski. Traktaty rozbiorowe zatwierdził
sejm w 1773 r.

Narodziny

Tadeusz Kościuszko przyszedł na świat w majątku Mereczowszczyzna na Polesiu Nie jest znana dokładna data jego narodzin. Według metryki chrztu wydanej 12 lutego 1746 r. nadano mu imiona Andrzej Tadeusz Bonawentura, co wskazuje, że przyszedł na świat w dniu św. Andrzeja czyli 4 lutego 1746 r.

Ród Kościuszków pojawia się w źródłach już w XV wieku. Protoplasta rodu, bojar Fiodor, w 1458 r. otrzymał od Kazimierza Jagiellończyka, króla Polski i wielkiego księcia litewskiego dobra Siechnowicze, położone w województwie brzeskim na Polesiu.

J.Kołtanowski, Tekla z Ratomskich Koścuszkowa, Muzeum Narodowe w Krakowie

Rodzice, Ludwik Tadeusz i Tekla z Ratomskich Kościuszkowie, herbu Roch III posiadając skromny majątek należeli do średniej szlachty. Ojciec - pułkownik regimentu buławy polnej litewskiej - pełniący urząd ziemski miecznika województwa brzeskiego nie odgrywał znaczącej roli w okolicy. Najmłodszy z rodzeństwa Tadeusz miał dwie siostry, Annę i Katarzynę oraz brata Józefa.

Szkoła pijarska

Dzieciństwo spędził Tadeusz w majątku rodzinnym.
W 1755 r., wraz ze starszym bratem Józefem, został zapisany do szkoły pijarów w Lubieszowie niedaleko Pińska. Szkoła kładła nacisk na wychowanie obywatelskie i patriotyczne. Językiem wykładowym był język polski, w programie nauczania były arytmetyka, geografia, historia Polski i historia starożytna. To tutaj młody Kościuszko zetknął się z geometrią i fizyką. W 1760 r. obaj bracia opuścili szkołę, prawdopodobnie z powodu trudnej sytuacji finansowej po śmierci Ludwika Kościuszki.

Szkoła Rycerska

Zaprotegowany przez utytułowanych sąsiadów, Tadeusz Kościuszko został jednym z pierwszych uczniów Korpusu Kadetów, zwanego Szkołą Rycerską. Założona przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, mieściła się ona w Pałacu Kazimierzowskim w Warszawie. Szkoła miała charakter elitarny, tymczasem Kościuszkowie nie byli ani utytułowanym, ani znaczącym rodem szlacheckim, zatem młodzieniec musiał korzystać z protekcji komendanta Szkoły ks. Adama Kazimierza Czartoryskiego lub Józefa Sosnowskiego, wówczas pisarza polnego litewskiego. Naukę rozpoczął w wieku 19 lat, w grudniu 1765 r.

W grudniu 1766 r. Kościuszko otrzymał patent oficerski na stopień chorążego i został zaliczony w poczet kadry oficerskiej Korpusu Kadetów na stanowisku - instruktor podbrygadier. Kontynuował edukację wojskową w Szkole Inżynieryjnej Korpusu Kadetów. Zwracano tam szczególną uwagę na znajomość matematyki, trygonometrii, geografii praktycznej i rysunku. Prowadzono zajęcia w terenie z topografii, fortyfikacji i taktyki. Uczono języka niemieckiego i francuskiego oraz geometrii i architektury wojennej.
W 1768 r. Kościuszko uzyskał awans na kapitana. W tym samym roku wybuchła konfederacja barska i umarła matka Tadeusza Tekla Kościuszkowa.

We Francji 1769 -1774

Przeprowadzane przez króla i obóz Familii reformy państwa wymagały wysoko kwalifikowanych kadr zarówno w służbie cywilnej, jak i wojskowej. W porozumieniu i za zgodą Stanisława Augusta, na koszt Szkoły Rycerskiej książę Adam Czartoryski postanowił wysłać szczególnie zdolnych oficerów do Francji w celu uzupełnienia wiedzy w zakresie inżynierii wojskowej i cywilnej. Jesienią 1769 r. kapitan Kościuszko uzyskał stypendium na kontynuowanie nauki za granicą. Wraz z nim do Francji wyjechał Józef Orłowski.

Do Paryża młodzi oficerowie przybyli jesienią 1769 r. Pod opieką malarzy z paryskiej Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby rozwijali talenty plastyczne i umiejętność rysunku niezbędną także w pracy ówczesnego inżyniera. Kompetencje wojskowe doskonalili pod kierunkiem profesorów z Akademii Wojskowej Szwoleżerów Gwardii Królewskiej w Wersalu.
We Francji Kościuszko poznał nowe idee, o których dyskutowano w przedrewolucyjnym Paryżu. Powrócił do kraju w drugiej połowie 1774 r., po pięcioletnim pobycie w Paryżu . Rzeczpospolita była już wtedy po pierwszym rozbiorze.

W kraju 1774 - 1775

Tadeusz Kościuszko w młodości w szarym surducie, (miniatura, 1794, Jan Rustem, Muzeum Narodowe w Warszawie) — J. Rustem, Tadeusz Kościuszko w młodości w szarym surducie, 1794, Muzeum Narodowe w Warszawie.

Po powrocie z Francji Kościuszko nie mógł liczyć na stanowisko oficera w zredukowanej armii okrojonego państwa. Potrzebował pieniędzy nie tylko na utrzymanie, ale także na pokrycie kosztów procesu z bratem o potężnie zadłużony majątek rodzinny. Podjął się więc pracy guwernera w domu dawnego protektora, wojewody smoleńskiego Józefa Sosnowskiego.

Portret Ludwiki Sosnowskiej (obraz olejny, ok. 1775, autor nieznany Muzeum Narodowe w Krakowie) — Portret Ludwiki Sosnowskiej, Muzeum Narodowe w Krakowie.

Wkrótce między nim a córką Sosnowskiego, Ludwiką, rozkwitło silne uczucie. Kościuszko postanowił poprosić o jej rękę, ale magnat nie zgodził się na ślub, mówiąc, że synogarlice nie dla wróbli, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków…Tak pogardliwa odmowa nie zniechęciła młodych do małżeństwa i postanowili uciec. Jednak ostrzeżony o konsekwencjach swego działania Tadeusz odstąpił od tego zamiaru.

Ostatecznie Ludwika wyszła za mąż za Józefa Aleksandra księcia Lubomirskiego, właściciela Równego i okolic na Wołyniu,póżniejszego kasztelana kijowskiego i uczestnika konfederacji targowickiej.
Zakończone skandalem konkury przysporzyły Kościuszce potężnych wrogów, a brak nadziei na stanowisko w polskiej armii skłonił go do wyjazdu z kraju. Zdecydował się wyjechać do Francji, a stamtąd do walczącej o niepodległość Ameryki Północnej.