szacunek i uznanie

Tadeusz Kościuszko zmarł na emigracji 15 października 1817 r., w szwajcarskiej Solurze. Car Aleksander I wyraził zgodę na przywiezienie jego ciała do Polski i pochówek na Wawelu.
Trumna początkowo została złożona w kościele św. Floriana w Krakowie. 23 czerwca uroczysty kondukt  ruszył do kościoła katedralnego. Tam,  w krypcie św. Leonarda pochowano zabalsamowane ciało bohatera.  1 grudnia 1832 r. przeniesiono je do marmurowego sarkofagu. Zrobiono to w ścisłej tajemnicy, aby po upadku powstania listopadowego nie rozbudzać patriotycznych nastrojów w społeczeństwie.

Zabalsamowane serce Naczelnika zgodnie z jego ostatnią wolną otrzymała Emilia Zeltner. Zabrała je ze sobą  do posiadłości męża w Vezzi  pobliżu Mediolanu i umieściła w kaplicy  rodzinnej.
W tym czasie w Rapperswilu powstało Muzeum Narodowe Polskie. Jego twórcy zabiegali o to, by w setną rocznicę insurekcji kościuszkowskiej serce dowódcy powstania trafiło do Muzeum. Udało się to w 1895 r. – zostało ono umieszczone  w specjalnie wybudowanej kaplicy-mauzoleum.

Tadeusz Kościuszko już za życia otoczony był legendą  wojownika, a zarazem męczennika sprawy wolności. Ten rys jego wizerunku budził ogromne emocje także poza Polską. Po wyjeździe z Rosji, zdążający do Ameryki Kościuszko spotkał się ze spontanicznymi wyrazami sympatii ze strony wybitnych przedstawicieli brytyjskiej elity intelektualnej i politycznej. W porcie w Filadelfii wiwatujący tłum wyprzągł konie z jego powozu i pociągnął go do miasta. Powitalne listy wysłali do niego George Washington i prezydent John Adams. Sześć lat później, gdy wracał do Europy, rządzący Francją Dyrektoriat podjął go z honorami jako znakomitego obrońcę wolności.

W czasie zaborów, dla Polaków żyjących w podzielonym i pozbawionym wolności kraju, kult bohaterów narodowych był czynnikiem podtrzymującym tożsamość i świadomość narodową.
Legendę  Tadeusza Kościuszki wzmocniły uroczystości pogrzebowe i  miejsce pochówku na Wawelu. W lipcu 1820 r.  władze Krakowa podjęły decyzję o wzniesieniu   kopca im. Tadeusza Kościuszki.
Kościuszko stał się patronem walki o niepodległość zarówno w czasie powstania listopadowego, jak i powstania styczniowego.

Romantyczni poeci przywoływali jego imię w swoich utworach.  W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza główny bohater nosi imię Naczelnika, Juliusz Słowacki przywołuje go w Beniowskim, jednak  żaden z wieszczów narodowych nie ofiarował  Kościuszce osobnego dzieła. Naczelnik w sukmanie pozostawał bohaterem dla wielu poetów romantycznych m.in. Wincentego Pola czy Kornela Ujejskiego. Teofil Lenartowicz poświęcił  mu poemat „Bitwa Racławicka”. Nazwisko Kościuszki pojawiało się w pismach okolicznościowych, w publicystyce i w szczególnym gatunku czytanek historycznych, których celem było rozbudzanie wśród ludu świadomości narodowej.

Kult Tadeusza Kościuszki osiągnął apogeum, gdy w 1917 r., w stulecie jego śmierci uroczystości upamiętniające odbyły się w ponad 100 miejscowościach, odsłonięto 37 tablic i 27 pomników, usypano 18 kopców, wydano 66 książek.

W  realiach niepodległej Polski legenda kościuszkowska nie była już tak potrzebna jak w okresie zaborów. Dawnych bohaterów zastąpił nowy, zwycięski dowódca Legionów Józef Piłsudski. W miarę umacniania się państwa, zwłaszcza  po zamachu majowym, postać Kościuszki skrył cień Marszałka. Rocznice i inne wydarzenia kościuszkowskie (np. sprowadzenie do Polski serca Naczelnika) nie były uroczystościami państwowymi a władze nie nadawały im rozgłosu.

Przygotowywane przez ludowców w 1937 r. obchody rocznicy bitwy racławickiej, zostały przez władze zakazane, a na polach racławickich doszło do starć chłopów z policją. W sierpniu 1937 r. wielki strajk chłopski odwoływał się do kościuszkowskiego hasła Żywią i bronią. Z czasem  w propagandzie państwowej Tadeusza Kościuszkę zastąpił  inny bohater insurekcji, Jan Kilinski.

W latach II wojny światowej  nastąpiło wskrzeszenie tradycji kościuszkowskiej. Wskazywano jego działania na rzecz niepodległości Polski i republikańskie poglądy, stawiano go za wzór dla żołnierzy walczących na wszystkich frontach i dla młodzieży konspirującej w okupowanym kraju. Do jego postaci odwoływało się wiele stronnictw politycznych. Był patronem formacji wojskowych walczących na zachodzie (np. Dywizjon 303), ale także oddziałów partyzanckich Gwardii Ludowej czy Batalionów Chłopskich.  Jego imię przyjęła też komunistyczna polskojęzyczna radiostacja nadająca z Moskwy.

Komuniści przygotowując się do przejęcia władzy w Polsce szukali bohaterów. Potrzebowali postaci powszechnie znanej, którą można by wypromować jako zaangażowaną w walkę na rzecz uciskanych. Niebawem Kościuszko stał się patronem polskiej dywizji utworzonej w ZSRS w 1943 r. po zerwaniu stosunków dyplomatycznych z polskim rządem na wychodźstwie.
Po zakończeniu wojny doskonalono propagandowy wizerunek Kościuszki, a apogeum osiągnięto w stalinizmie. Naczelnik demokrata, wódz narodowego zrywu  to było za mało – do narracji historycznej wprowadzono więc wątek walki klas w insurekcji. Podkreślano zatem zły los ludności wiejskiej, wyzysk przez szlachtę, ciężką pańszczyznę.

Pokazywano  Naczelnika jako odważnego, odpowiedzialnego rewolucjonistę, czułego na niedolę słabszych. Podkreślano jego ideały wyrażone m.in. w uniwersale połanieckim.
Okazale obchodzono 200. rocznicę urodzin Naczelnika w 1946 r., który ogłoszono Rokiem Kościuszkowskim. Postulowano m.in. aby w Racławicach stworzyć wzorcową wioskę kościuszkowską, apelowano do władz, by na Ziemiach Zachodnich i Północnych powstawały miejscowości o nazwach pochodnych od słowa Kościuszko. Nauczycielom polecono organizować pogadanki, w których musieli przedstawiać Naczelnika jako bojownika  o postęp społeczny i niepodległość (kolejność nieprzypadkowa).

W kolejnych latach tradycję kościuszkowską starano się zamienić legendą dywizji kościuszkowskiej. W narodowym panteonie  obok Kościuszki pojawili się bohaterowie komunistyczni. Naczelnik i kosynierzy pozostali symbolami ruchu ludowego Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, potem również "Solidarności Wiejskiej", a sam Kościuszko niezmiennie był  i jest do dzisiaj popularnym patronem szkół i różnych instytucji.

Rocznicowe uroczystości były ważnym elementem utrzymywania tożsamości narodowej Polaków. Nic więc dziwnego, że daty  urodzin i śmierci Tadeusza Kościuszki, zwłaszcza w czasach zaborów, stawały się okazją do patriotycznych manifestacji.

Na kilka dni przed rocznicą śmierci Tadeusza Kościuszki na ulicach rozlepiano i rozdawano plakaty drukowane z jego wizerunkiem i specjalną odezwą.
Tymczasem 14 października 1861 r. na terenie Królestwa Polskiego Karol Lambert, ówczesny namiestnik rosyjski, wprowadził stan wojenny. Powodem tej decyzji były nasilające się manifestacje patriotyczne , trwające od czerwca 1860 r. Wraz z tą decyzją zakazano ich organizowania, a na uczestników nałożono kary.

Nie bacząc jednak na zakazy, w 44. rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, tłumy przyszły na nabożeństwa żałobne poświęcone naczelnikowi.

W roku 1894 świętowano stulecie wybuchu insurekcji kościuszkowskiej. Uroczystości upamiętniające odbyły się we wszystkich zaborach, jednak największy oddźwięk miały w Galicji. W Warszawie Liga Polska zorganizowała nielegalną demonstrację, we Lwowie eksponowano „Panoramę Racławicką” , w wielu miejscach odbyły się  msze zebrania, pochody, odczyty. Pojawiły się pierwsze pomniki i tablice. Wydana została także pierwsza biografia Tadeusza Kościuszki, napisana przez historyka Tadeusza Korzona.

W 1917 roku przypadała setna rocznica śmierci Naczelnika. Wypadała ona w czasie trwającej wciąż I wojny światowej. W Polakach rodziła się nadzieja na odzyskanie niepodległości.  W wielu miejscach powołano Komitety Obywatelskie odpowiedzialne za przygotowanie uroczystości rocznicowych. Należeli do nich  m.in. przedstawiciele inteligencji, ziemiaństwa, duchowieństwa.

Zapomniana dzisiaj tradycja telegramów patriotycznych narodziła się w końcu XIX w. w zaborze pruskim, gdzie Polacy poddani byli bardzo silnym procesom germanizacyjnym.
W Poznaniu, z inicjatywy Marii Łebińskiej i Teodory Kusztelanowej,  powstał Komitet do Wydawania Kart Gratulacyjnych, zwany Komitetem Pań. Pierwsze telegramy czyli kolorowe blankiety o tematyce patriotyczno-historycznej do życzeń świątecznych, narodowych, rodzinnych lub osobistych ukazały się w 1895 r.

W roku 1894 obchodzono 100. rocznicę powstania kościuszkowskiego, więc na pierwszych drukach pojawił się wizerunek Tadeusza Kościuszki, stąd nazwa telegramy kościuszkowskie. W następnych latach na blankietach znalazły się inne wzory przypominające istotne w dziejach Polski wydarzenia oraz postacie historyczne. Na telegramach obok ilustracji umieszczano liczne hasła: Jedność narodu; Leć nasz orle w górnym pędzie; W jedności siła, Honor i Ojczyzna, wspólna moc zdoła nas tylko ocalić!; Nie rzucim ziemi skąd nasz ród.

Dochód ze sprzedaży kart przeznaczano na cele narodowe, społeczne i dobroczynne. Telegramy z gratulacjami wysyłano z okazji ślubów, srebrnych i złotych godów, imienin, jubileuszy a nawet śmierci. W zaborze pruskim, w którym dokumenty ślubne sporządzano w języku niemieckim, telegramy były okazją do manifestowania uczuć patriotycznych. Korzystały z nich osoby prywatne i różnego typu polskie organizacje i stowarzyszenia. Życzenia posyłano pocztą bądź przez gońca. Złożone telegramy zalepiano okrągłymi lub prostokątnymi znaczkami z napisem: Cel dobroczynny czy Szczęść Boże.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości telegramy patriotyczne nadal były popularne, ale zaczęły znikać wezwania do zbiórek na cele patriotyczne i społeczne. Inspiracją do wydawania nowych wzorów były liczne rocznice lub nowe wydarzenia historyczne, jak też  motywy ludowe. Pretekstem do druku kolejnych telegramów stały się takie wydarzenia jak Zaślubiny z Morzem gen. Józefa Hallera, budowa portu w Gdyni, 900-lecie śmierci króla Bolesława Chrobrego czy rocznica śmierci Henryka Sienkiewicza.

Ikonografia: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa Telegramy Kościuszkowskie www.wbc.poznan.pl

Kościuszko pod Racławicami, polski film z 1913 r., oparty na dramacie Władysława Ludwika Anczyca. W roli Kościuszki wystąpił nieznany bliżej twórca Orland. Na ówczesne warunki film był zrealizowany z ogromnym rozmachem – wystąpiło w nim ok. 2000 statystów.  Na ekrany wszedł pod zmienionym tytułem Bitwa pod Racławicami.
W 2009 r. w Krakowie odnaleziono fragmenty kopii filmu z 1927 r.

26 grudnia 1880 w Krakowie miała miejsce prapremiera przedstawienia „Kościuszko pod Racławicami” autorstwa Ludwika Anczyca. Impulsem  do napisania dramatu był poemat Teofila Lenartowicza .
Sztuka grana była także we Lwowie, a nawet cenzura pruska zezwoliła na jej wystawienie w Poznaniu. Nie grano jej na terenie zaboru rosyjskiego, ale mieszkańcy Kongresówki i ziem zabranych przyjeżdżali na przedstawienia do galicyjskich teatrów.

Wykorzystanie wizerunku jednego z największych polskich bohaterów narodowych miało uwiarygodnić działanie Związku Patriotów Polskich działających u boku Józefa Stalina i zachęcać do wstępowania w szeregi wojska. Sztandar został wręczony w dniu przysięgi, 15 lipca 1943 roku w Sielcach nad Oką. Towarzyszył dywizji podczas całej kampanii wojennej.